Wszyscy mamy jakieś przekonania moralne, które są podstawą naszych ocen, przekonania o tym, co jest słuszne, a co słuszne nie jest. Oprócz moralnych przekonań mamy również moralne problemy – poszukiwanie odpowiedzi na pytanie „Co mam zrobić?”. Zazwyczaj w takich sytuacjach odwołujemy się do myślenia intuicyjnego, które podpowiada nam jakąś domniemaną (jako np. efekt socjalizacji) zasadę rozwiązania problemu.
W przypadku etyki zawodowej problem etyczny (moralny) pojawia się albo wówczas, gdy psycholog uczestniczy bezpośrednio w jakieś działalności zawodowej, budzącej moralne wątpliwości co do słuszności lub dopuszczalności postępowania, albo gdy jedynie obserwuje zachowania innych psychologów w takiej sytuacji. Może on wówczas doświadczać poczucia konieczności zajęcia stanowiska w sprawie i podjęcia decyzji, co wiąże się poszukiwaniem nie tyle dobrego, ale najlepszego rozwiązania.
W odniesieniu do etyki zawodowej źródłem kryteriów dopuszczalności zawodowych zachowań jest kodeks etyczno-zawodowy. W takim kodeksie nie tylko wskazuje się, co jest zalecanym zachowaniem zawodowym, ale także wskazuje się, dlaczego jest to działanie słuszne (dobre). Tworząc zalecenia (normując) stosunku przedstawicieli danej grupy zawodowej do swych zadań i uprawnień najczęściej kodeksy odwołują się do wartości i praw ludzi. Oprócz tego kodeksy zawodowe regulują stosunki wewnątrz środowiska zawodowego oraz odwołują się do wpływu zachowań moralnych grupy zawodowej na stan świadomości moralnej środowiska społecznego.
Co to jest dylemat etyczny?
Dylemat etyczny to konflikt obowiązków zawodowych czy też podjętych zobowiązań, z których jedno nie może być przedłożone nad drugie. Konflikt ten może dotyczyć sprzeczności wymogów profesjonalnych i wymogów innego rodzaju, np. etycznych, religijnych czy społecznych.
Dylematem nie jest więc konflikt wartości, ideałów czy konflikt interesów. Dylematem nie jest poszukiwanie odpowiedzi na pytanie, czy dane zachowanie jest zgodne z Kodeksem itp., czy też nie. Można mieć wątpliwości, który z przepisów Kodeksu Zawodowego ma w danej, konkretnej sytuacji zastosowanie, ale to jeszcze nie jest dylemat etyczny. To może być też wątpliwość, czy nasze zawodowe działanie narusza któryś (który?) przepis kodeksu zawodowego, ale to też nie jest jeszcze dylemat etyczny.
Dylemat etyczny to rodzaj sytuacji problemowej, związanej z wykonywaniem zawodu, w której trzeba ustosunkować się do sprzecznych moralnych zobowiązań (obowiązków) i dokonać wyboru.
Problem wyboru występuje w jednej z dwóch postaci:
- albo jako problem wyboru jednego z dwóch rozwiązań danego problemu lub jako problem wyboru między podjęciem jakiegoś działania lub powstrzymania się od niego, gdzie za każdym przemawiają jakieś racje, ale nie są one rozstrzygające w ramach tego samego zbioru zasad etycznych
- albo jako problem analogicznego wyboru, ale dotyczący różnych zbiorów zasad etycznych („etyki”).
Rozwiązanie danego dylematu etycznego zależy od konkretnych
i indywidualnych okoliczności jego zaistnienia i jego istoty. Należy mieć na
uwadze, że na ogół nie ma jednego doskonałego rozwiązania dla konkretnego
dylematu etycznego, choć można poszukiwać precedensów, odwołując się do analogii.
Zazwyczaj jest to wybieranie „mniejszego zła” lub „większego dobra”.
Ważnym elementem jest tzw. intensywność moralna problemu
[ważność]. Zależy ona od takich czynników, jak suma
szkód, jakich doświadczają strony i/lub jakie może spowodować decyzja,
prawdopodobieństwo zajścia skutku stanu aktualnej szkody lub decyzji, stopień
społecznej aprobaty standardu etycznego lub przyzwolenia na jego łamanie,
długo(krótko)okresowość skutków, spostrzegane podobieństwo do stron dylematu czy
koncentracja efektu (odnoszona do liczby zaangażowanych osób). Ważne jest też
poczucie wielkości własnego wpływu na dylemat i jego rozwiązanie.
Z psychologicznego punktu widzenia należy przy podejmowaniu
decyzji etycznej odróżniać wyjaśnienia odwołujące się do intencji (stanu
umysłu) osób uczestniczących w dylemacie od etycznej oceny sytuacji.
Rozwinięta wersja tego tekstu znajduje się na tej stronie.
Rozwinięta wersja tego tekstu znajduje się na tej stronie.
Przykładowa forma problemu etycznego psychologa:
- Szczegółowy opis konkretnej sytuacji (zawodowej). Informacja o stronach (uczestnikach) dylematu. Jakie są ich interesy (czego chcą)?
- Na czym polega dylemat? Jaki to rodzaj dylematu? Jakie wartości (zasady) etyczne są zagrożone? Czyje dobro (np. prawa podstawowe) jest teraz naruszone i które chcesz bronić, proponując rozwiązania dylematu? Czyje i jakie dobro będzie zagrożone jako konsekwencja rozwiązania dylematu?
- Jakie okoliczności (kontekst sytuacyjno-społeczno-kulturowy) należy wziąć pod uwagę podejmując decyzję? Jakie są uwarunkowania moralnej intensywności dylematu?
- Czy istnieją ustanowione procedury rozwiązywania problemu? Jaki jest kodeksowy (ew. prawny) kontekst problemu (należy cytować kodeks SPECYFICZNIE)? Czemu to nie wystarcza?
- Jakie rozwiązanie proponuje autor dylematu i dlaczego takie (w formie pozwalającej na dyskusje w komentarzach)? Jakie są alternatywne sposoby postępowania?
- Jakie są konsekwencje każdego potencjalnego rozwiązania (ich prawdopodobieństwo)?
Każdy uczestnik zajęć może tylko 2 razy zgłosić swój dylemat etyczny. Każdy uczestnik zajęć może wziąć udział w dowolnej liczbie dyskusji (czyli wpisać swój komentarz), ale punkty można dostać tylko za udział w dyskusjach na temat czterech dylematów.
Każdy może też zaproponować rozwiązanie do dwóch dylematów zaproponowanych przeze mnie („z listy”).
Każdy dylemat oceniany jest następująco:
- zgłoszenie dylematu 1 punkt (to oczywiście nie dotyczy dylematów „moich”)
- zamieszczenie na blogu (po konsultacji) +1 punkt
- zamieszczenie na blogu podsumowania dyskusji dylematu i własne propozycje rozwiązania dylematu +2 punkty
- każdy uczestnik dyskusji dylematu, za konstruktywne uwagi, próbę argumentacji i/lub własne propozycje rozwiązania 1 punkt.
- Punkty te dopisywane będą do punktów za egzamin pisemny.