Dylemat etyczny do opracowania - numer 9

Treść sytuacji: 

Masz swój gabinet psychologiczny. Zgłasza się do Ciebie adwokat kobiety w sprawie rozwodowej. Mówi, że sąd zarządził powołanie biegłego psychologa do badania żony i męża, ale on chciałby niezależną opinię dla swojej klientki. Pyta, czy podejmiesz się sporządzenia takiej niezależnej opinii psychologicznej.

Dlaczego jest to dylemat?

W opisanej powyżej sytuacji istnieje duże ryzyko, że adwokat klientki lub klientka będą oczekiwać korzystnej dla niej opinii. Mogę znaleźć się pod jawnym lub zawoalowanym naciskiem w zakresie sposobu i rezultatu swojej pracy, w związku z podejściem “klient płaci, klient wymaga”. Rzetelność mojej opinii ma także istotne znaczenie dla społecznego zaufania do zawodu psychologa – potencjalnie ma ona zostać skonfrontowana w sądzie z opinią innego, niezależnego specjalisty i jeśli oboje nie wykażemy się starannością i obiektywnością, opinie mogą być skrajnie różne, co w odbiorze społecznym postawi pod znakiem zapytania wartość naukową całej psychologii lub dyscyplinę etyczną jej przedstawicieli. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że sam fakt sporządzenia tych opinii w skrajnie różnych pod względem m.in. osobowości i stylu poznawczego badającego, dobrowolności udziału, charakteru współpracy i tła instytucjonalnego kontekstach musi rzutować na różnice w relacji psycholog – badany, których wpływu na rezultaty tak delikatnego w swym przedmiocie i metodzie badania jak badanie psychologiczne nie da się zignorować (na podstawie: Wojciech Imielski „Dylematy etyczne w pracy biegłego sądowego z zakresu psychologii”). Każde zaś przesunięcie tej opinii na korzyść lub niekorzyść klientki w naturalny sposób będzie wpływać także na interesy jej męża i innych osób, których dobro może być w sprawę uwikłane (np. ich dzieci), ponieważ znajdują się one ze sobą w dużej mierze w konflikcie i tylko nieposzlakowany obiektywizm może zapewnić podjęcie przez sąd adekwatnej do sytuacji decyzji.

W tym miejscu należy poruszyć także kwestię problemów metodologicznych badania psychologicznego. Po pierwsze, błąd pomiaru przyjmowany przez nas w trakcie badań psychometrycznych jest stosunkowo duży i w przypadku więcej niż jednej próby wyniki mogą ulegać znacznemu rozproszeniu – stanowiący punkt wyjścia wynik surowy uzyskany przez klientkę może w jednych warunkach badawczych ukazywać jej najwyższy, a w innych najniższy potencjalny poziom funkcjonowania w zależności od odczuwanego stresu, niechęci, zaangażowania. Ten naturalny fakt może pozostawać poza wiedzą osób nieposiadających wykształcenia psychologicznego, np. sędziego, przez co dysonans opinii może negatywnie wpływać na trafność podejmowanych przez niego decyzji. Ponadto nie bez powodu wszystkie narzędzia psychologiczne objęte są ścisłą ochroną – ich w dużej mierze samooopisowy charakter czyni je podatnymi na nieświadome nastawienia i świadomą manipulację wynikami przez osoby badane, zwłaszcza te posiadające wiedzę na temat pytań, możliwych odpowiedzi i stosowanych skal, w tym skal kontrolnych, o których wynikach w sposób czytelny, choć nie wprost, informuje przecież wręczana klientowi diagnoza. Trudno sobie wyobrazić, by badana, która udzielając nam w toku badania szczerych odpowiedzi, uzyskała niekorzystny dla siebie wynik, powtórzyła swoje wybory podczas badania sądowego. Ulegamy często nieświadomej tendencji do pozytywnej autoprezentacji w wielu pozbawionych życiowego znaczenia sytuacjach, jak więc oprzeć się pokusie, kiedy wynik może wpłynąć na całe nasze życie? W jakiej sytuacji znalazłby się psycholog, który dowiedziałby się później, że w toku sądowego badania klientka znacząco i z premedytacją „poprawiła” swoje wyniki, a on nie miałby prawa ujawnić zaistniałych wcześniej okoliczności? Zwłaszcza że, jak zaznacza Wojciech Imielski, rzadko zdarza się, że opinie te mają charakter bezspornie słuszny i nie ma rzeczywistych faktów, które mogłyby je podważać, bo przecież psychika człowieka nie ma charakteru zero-jedynkowych kategorii, ale raczej złożonych dymensji. A co jeśli klientka i jej adwokat już opracowali korzystną dla siebie linię zeznań i prywatne badanie ma tylko posłużyć przetestowaniu jej spostrzeganej przez psychologa wiarygodności?

W obszarze problemowym pozostaje też kwestia tajemnicy zawodowej – celem zlecenia jest przekazanie określonych informacji osobom trzecim takim jak adwokat, sąd, strony procesu, więc ważne byłoby wyraźne nakreślenie granic przekazywanych informacji i materiałów zarówno przez psychologa jako specjalistę odpowiedzialnego m.in. za chronienie używanych narzędzi, jak i klientkę jako jedyną dysponentkę sporządzonej opinii, której prawo do poufności powierzonych mi informacji może być zagrożone. Należy jednak pamiętać, że nie będę mieć żadnego wpływu na bycie powołaną na świadka (i to zarówno przez klientkę, jak i jej męża), a wtedy nic formalnie nie chroni mnie przed koniecznością odpowiedzi na wszystkie pytania sądu i stron.

Czy istnieje jakiś kontekst kodeksowy/prawny problemu?

Kodeks Etyczno-Zawodowy Psychologa:

1. Wykonując czynności zawodowe, psycholog zawsze dąży do tego, żeby kontakt z nim był pomocny dla drugiego człowieka czy grupy osób. Psycholog z racji swojego zawodu poczuwa się do udzielania pomocy psychologicznej w każdych okolicznościach, gdy zachodzi taka potrzeba.

12. Psycholog wykazuje stałą troskę o prestiż i poziom wykonywania zawodu. Nie udostępnia specyficznych technik diagnozy psychologicznej osobom nieprzygotowanym do ich kompetentnego stosowania. Psycholog przeciwstawia się podejmowaniu działalności psychologicznej, a zwłaszcza stosowaniu specyficznych technik diagnostycznych i terapeutycznych przez osoby nie posiadające kwalifikacji psychologicznych.

13. Psycholog nie może akceptować warunków pracy, które ograniczają jego niezależność zawodową, a zwłaszcza takich, które uniemożliwiają stosowanie zasad etyki zawodowej. Psycholog powinien domagać się poszanowania dla własnej niezależności, bez względu na pozycję jaka zajmuje w hierarchii zawodowej. Każdy psycholog ma obowiązek występować w obronie niezależności swych kolegów.

23. Współpracując ze specjalistami z innych dziedzin lub korzystając z ich konsultacji (tj. wykonując badanie na ich zlecenie), psycholog udostępnia wyniki własnych badań tylko w takim stopniu, w jakim jest to potrzebne. Informuje przy tym o konieczności utrzymania tych danych w tajemnicy.

Kodeks Postępowania Cywilnego 
Art. 276. § 1. Za nieuzasadnioną odmowę zeznań lub przyrzeczenia sąd, po wysłuchaniu obecnych stron co do zasadności odmowy, skaże świadka na grzywnę.
§ 2. Niezależnie od powyższej grzywny sąd może nakazać aresztowanie świadka na czas nie przekraczający tygodnia. Sąd uchyli areszt, jeżeli świadek złoży zeznanie lub przyrzeczenie albo jeżeli sprawę ukończono w instancji, w której dowód z tego świadka został dopuszczony.

Zagrożone dobra:

- Klientka – prawo do korzystania z usług psychologicznych i ze wszelkich legalnych środków w celu przekonania organów procesowych do określonych decyzji na jej korzyść, wchodzące zapewne w obszar konfliktu rozwodowego dobra materialne, dobre imię i być może prawo do opieki nad dziećmi.

- Mąż klientki - prawo do sprawiedliwego wyroku, dobra materialne, dobre imię, być może prawo do opieki nad dziećmi,

- Dzieci i inne osoby, których sytuacja życiowa może zależeć od decyzji sądu – prawo do obiektywności wyroku i zabezpieczenia ich interesów,

- Biegły sądowy – dobre imię, możliwość rzetelnego wykonywania swojej pracy, za której wyniki jest osobiście odpowiedzialny,

- Psycholog – dobre imię, prawo do neutralności i etycznego wykonywania zawodu, w razie powołania na świadka być może prawo do wolności i własności.

Jakie są potencjalne rozwiązania tego problemu? 

Możliwe są dwa rozwiązania: odmówić podjęcia się tego zadania, wskazując na jego znaczące uwikłanie w różnego typu dylematy etyczne lub podjąć się go ze świadomością dużej i złożonej odpowiedzialności oraz zawodowego i prywatnego ryzyka. Jak wskazuje PTP w swoich „Warunkach przyznawania rekomendacji PTP psychologom ubiegającym się o pełnienie funkcji biegłych sądowych”, odpowiedzialność spoczywająca na biegłym nie tylko jest duża i złożona, ale też ma na tyle specyficzny i sformalizowany (za: http://nawokandzie.ms.gov.pl/numer-15/dobre-praktyki-15/ocena-rzetelnosci-opinii-psychologicznej.html) charakter, że nie przygotowuje do niej nawet najbogatsze doświadczenie w innego typu działalności psychologicznej. Należy więc przyjąć, że nikt inny, poza biegłym lub kandydatem na biegłego odbywającym przygotowanie zawodowe pod opieką specjalisty nie jest gotowy na jej odpowiedzialne podjęcie, co uwidacznia się już w zupełnie innym znaczeniu nadawanym przez organy procesowe opinii powołanego przez sąd biegłego i opinii sporządzonej prywatnie (za: http://prawo.wyborcza.biz/content/znaczenie-prywatnej-opinii-„biegłego”-w-procesie-cywilnym).

Jak wyjaśnisz ten problem i jego rozwiązanie (klientowi, otoczeniu)?

W tej sytuacji uważam, że należy wskazać, że potencjalne ryzyko i negatywne konsekwencje związane z wystawieniem takiej prywatnej opinii są znacznie większe niż możliwe pozytywne jej skutki, jeśli bowiem strona miałaby uzasadnione obiekcje wobec opinii biegłego, w jej gestii pozostaje przekonanie sądu o konieczności powołania nowego, równego mu statusem i profesjonalizmem psychologa sądowego. Dbałość o przestrzeganie wszelkich procedur i rygorów metodologicznych stanowi konieczny sposób zabezpieczenia rzetelności wszystkich profesjonalnych działań, a w naukach tak wrażliwych na czynnik ludzki jak psychologia, jej znaczenie jest nie do przecenienia.

Agnieszka Sagan (V)
Czekam na komentarze!!